Category: Θέατρο

“…Προσοχή στα λογικά σας, κύριοι, προσοχή στα λογικά σας.
Δεν ξέρετε ως που θα μας σύρει το μίσος για τη λογική…”

“Πέρασα εννέα χρόνια της ζωής μου στο ψυχιατρείο και δεν είχα ποτέ την έμμονη ιδέα να αυτοκτονήσω. Ωστόσο, κάθε συνομιλία με τον ψυχίατρο, κάθε πρωί στην ώρα της επίσκεψής του, με έκανε να θέλω να κρεμαστώ όταν συνειδητοποιούσα ότι δεν ήμουν σε θέση να του κόψω τον λαιμό..”

“Αν το θέατρο θέλει να μας ξαναγίνει αναγκαίο, πρέπει να μας δώσει όλα αυτά τα στοιχεία που υπάρχουν στον έρωτα, το έγκλημα, στον πόλεμο ή στην τρέλα”.

Ο Αντονέν Αρτώ (Αντουάν Μαρί-Ζοζέφ Αρτώ) γεννήθηκε στη Μασσαλία το Σεπτέμβρη του 1896.
Υπήρξε ηθοποιός, ποιητής, σκηνοθέτης, συγγραφέας, σκηνογράφος, ενδυματολόγος και θεωρητικός του θεάτρου.  Με τη ζωή και το έργο του, μα κυρίως το όραμά του, σημάδεψε την τέχνη… μάλλον ανεπανόρθωτα. Άνηκε για λίγο στον κύκλο των σουρεαλιστών και είναι ο εμπνευστής του “θεάτρου της σκληρότητας”. Έγραψε θεατρικά έργα, σενάρια, δοκίμια, κριτικές, ποιήματα, μανιφέστα και επιστολές – απίστευτα πολλές επιστολές- με ή χωρίς παραλήπτη.  Παρόλο που δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει ο ίδιος το καλλιτεχνικό του όραμα, κατάφερε να επηρεάσει την εξέλιξη του θεάτρου. Η ζωή του μοιάζει με εκείνη του μάρτυρα, βασανισμένος από έναν πόνο σωματικό, στον οποίο έδινε μεταφυσική διάσταση, τυραννισμένος απ’ την κατάθλιψη και τον νευρικό κλονισμό, εθισμένος στο όπιο και τα κατασταλτικά, ιδιοφυής και αγνοημένος απ’ τους συγχρόνους του ως τρελός, τράβηξε τον προσωπικό του δρόμο – όσο πήγαινε- χωρίς πισογυρίσματα, χωρίς μετάνοιες, χωρίς κυρίως να “Ομολογήσει ποτέ”. Αυτή η ζωή που έζησε μοιάζει να ‘ναι το τίμημα για τον πόλεμο που είχε κηρύξει στον θεό, έναν πόλεμο στον οποίο κανείς απ’ τις δύο μεριές δεν έδειξε έλεος στον εχθρό, και δε νοιάζονταν για αιχμαλώτους. Ήταν αγώνας ζωής και θανάτου, όπου ένας απ’ τους δύο έπρεπε να σκοτωθεί για να μπορέσει να ζήσει ο άλλος.

“Είναι δύσκολο να με πιστέψουν και βλέπω ήδη το κοινό να σηκώνει τους ώμους του αλλά ο λεγάμενος χριστός είναι κείνος που μπροστά στο θέαμα της μουνόψειρας του θεού δέχτηκε να ζήσει χωρίς σώμα ενώ μια στρατιά από ανθρώπους, αποκαθηλωμένοι από ένα σταυρό όπου ο θεός από καιρό πίστευε πως τους είχε καρφωμένους, επαναστάτησε, και πάνοπλη από σίδερο, από φωτιά και από κόκαλα, προχωράει, βρίζοντας τον Αόρατο για να ξεμπερδέψει μια για πάντα με την ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ.”

“Γεννήθηκα μ’ ένα κορμί βασανισμένο, παραποιημένο όπως το τεράστιο βουνό…”

Σ’ όλη του τη ζωή θ’ αντιμετωπίζει προβλήματα με την υγεία του. Από έμβρυο ακόμη κινδύνεψε να πεθάνει ενώ στα τέσσερα χρόνια του πέρασε μια βαριά μηνιγγίτιδα. Έπασχε από νεαρός ακόμη, από νευραλγία ενώ στην εφηβεία εμφάνισε τις πρώτες του επιληπτικές κρίσεις. Στα 21 του διαγνώστηκε πως πάσχει απο μια μορφή κληρονομικής σύφιλης. Νοσηλεύτηκε σε σανατόρια για πέντε χρόνια όπου και παρουσίασε κατάθλιψη ενώ εθίστηκε στο όπιο. Η κατάθλιψη και η χρήση ναρκωτικών θα τον συντροφεύουν πια ως το τέλος. “… υπάρχει ένα πράγμα που είναι κάτι, και που το νιώθω από κείνο που θέλει ΝΑ ΒΓΕΙ: η παρουσία του σωματικού μου πόνου, αυτή η απειλητική παρουσία που δε λέει να βαρεθεί ποτέ το σώμα μου…”

Μεσήλικας πια, παθαίνει συχνά νευρικούς κλονισμούς και το 1938 χαρακτηρίζεται “παράφρων”, συλλαμβάνεται και κλείνεται σε ψυχιατρικά άσυλα. Ο Dr. L., που συχνά αναφέρει ο Αρτώ και που δεν είναι άλλος απ’ τον Jacques Lacan, το 1939 μιλώντας στον Roger Blin, διέγνωσε πως ο Αρτώ “Θεραπεύτηκε, θα ζήσει μέχρι τα 80 και δεν θα ξαναγράψει τίποτα πια, θεραπεύτηκε.” Θα παραμείνει όμως έγκλειστος για τα επόμενα 9 χρόνια ενώ γράφει ασταμάτητα. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής κινδύνεψε να πεθάνει από ασιτία και με τη βοήθεια της μητέρας του και του Ντεσνός μεταφέρθηκε στο άσυλο Rodez. Εκεί τον υπέβαλλαν σε απανωτά ηλεκτροσόκ. Σε διάστημα λιγότερο από έναν χρόνο ο Αρτώ θα υποβληθεί σε περισσότερα από 51 ηλεκτροσόκ. Στη διάρκεια μιας “θεραπείας”, ο Αρτώ θα σπάσει το πλευρό του ενώ σε μια άλλη θα πέσει σε κώμα και θα ξυπνήσει στο νεκροτομείο. “…Με πίεζαν ακόμα και στο σώμα μου και μέχρι μέσα στο σώμα και τότε ήταν που τίναξα στον αέρα τα πάντα γιατί το σώμα μου  δεν θα αφήσω να τ’ αγγίξει κανένας πια.”

Αρχίζει να υποφέρει από αιμορραγία στα έντερα και θα χάσει όλα του τα δόντια. Το 1946 τελικά απελευθερώνεται αλλά είναι άρρωστος με καρκίνο στα έντερα και θα πεθάνει τελικά το 1948 από υπερβολική δόση ενός φαρμάκου.

Σουρεαλιστική επανάσταση

Απ’ το 1920 που ο Αρτώ εγκαθίσταται στο Παρίσι γνωρίζει τον κύκλο των Ντανταϊστών και γίνεται απ’ τα πρώτα μέλη του σουρεαλιστικού κινήματος. Έχει μεγάλες ελπίδες απ’ αυτό το κίνημα, απ’ την επανάσταση που διακηρήττουν. Στο τρίτο τεύχος της “La Révolution Surréaliste” γράφει:
“Αυτή η επανάσταση αποβλέπει σε μια γενική υποτίμηση των αξιών, στον εκφυλισμό του πνεύματος, στον περιορισμό του προφανούς, σε μια απόλυτη και ανανεωμένη σύγχυση των γλωσσών, στην ισοπέδωση της σκέψης”
Γίνεται διευθυντής της Σουρεαλιστικής Κεντρικής Επιτροπής, κρατά το ημερολόγιο του Γραφείου Σουρεαλιστικών Ερευνών, γράφει στην “Σουρεαλιστική Επανάσταση”. Ωστόσο δε θα μείνει για πολύ. Η άρνησή του να χρησιμοποιήσει την “αυτόματη γραφή”, η μεταφυσικές εμμονές του, η διαγραφή του φίλου του Ροζέ Βιτράκ απ’ την ομάδα, η προσχώρηση των σουρεαλιστών στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γαλλίας, οδηγούν στη διαγραφή του το 1926. Ο Αντρέ Μπρετόν αναφωνεί “Δεν αντέχω να έχω να κάνω με τον ανισόρροπο!” και ο Αρτώ “.Δεν έχω προσωπικό μίσος. Τους απωθώ και τους καταδικάζω μια κι έξω, αποδίδοντας στον καθένα τους όλη την εκτίμηση κι ακόμα όλο το θαυμασμό που αξίζουν για τα έργα τους ή για το πνεύμα τους.. δεν έχω την αφέλεια όπως αυτοί να τους γυρίσω την πλάτη και να τους αρνηθώ κάθε ταλέντο απ’ τη στιγμή που έπαψαν να είναι φίλοι μου”. Ο Αρτώ κατηγορεί τους σουρεαλιστές για καιροσκοπισμό και αρνείται να δεχτεί ότι η επανάσταση για την οποία μιλούσαν, μπορούσε να χωρέσει μέσα στο Κομμουνιστικό ή σ’ οποιοδήποτε άλλο Κόμμα. Ο Αρτώ θα ζητά πάντα την απελευθέρωση του ανθρώπου, μέσα από μια επανάσταση εσωτερική κι ενώ δεν αρνείται την κοινωνική επανάσταση θεωρεί πως δεν μπορεί να προηγείται της επανάστασης ενάντια στην πραγματικότητα “Η εξωτερική μεταμόρφωση είναι ένα πράγμα που μπορεί να επιτευχθεί από πλεόνασμα”. Η βασικότερη όμως -κατά τη γνώμη μου- αιτία της αποχώρησης του απ’ την σουρεαλιστική ομάδα είναι η άρνηση του να δεχτεί να υπακούσει οποιαδήποτε λογική αναγκαιότητα. Και στάθηκε συνεπής σ’ αυτή τη στάση. “Δε θέλησα να εμπιστευτώ παρά στον εαυτό μου τη φροντίδα να καθορίσω τα όριά μου, το ότι απαιτώ να μ’ αφήσουν ελεύθερο και κύριο της ίδιας μου της δράσης. Μα τι να την κάνω εγώ όλη την Επανάσταση του κόσμου αν ξέρω ότι παραμένω αιώνια δυστυχισμένος και άθλιος μες στην καρδιά της ίδιας μου της λειψανοθήκης;” Απαντώντας στην επίθεση που δέχτηκε απ’ τους παλιούς του συντρόφους κάνει τον απολογισμό για την συμμετοχή του στο κίνημα:
“Ο σουρεαλισμός υπήρξε αυτή η δυναμική ελπίδα, η ακατάληπτη και πιθανόν απατηλή όπως και κάθε άλλη, που όμως σε ωθεί ακούσια να παίξεις το τελευταίο χαρτί, να κρεμαστείς απ’ οποιαδήποτε φαντασίωση έστω κι αν αυτή ξεγελάσει για λίγο το πνεύμα. Ο σουρεαλισμός δεν μπορούσε να μου ξαναδώσει μια χαμένη ουσία, αλλά μου έμαθε να μην αναζητώ μέσα στην εργασία της σκέψης μια συνέχεια που μου είχε γίνει ανέφικτη, και να μπορώ να αρκούμαι στα φαντάσματα που το μυαλό μου έσερνε μπροστά μου”.

 

Το Θέατρο “ΑΛΦΡΕ ΖΑΡΡΥ”

Ένα ακόμα θέμα διαμάχης με τους σουρεαλιστές είναι το θέατρο. Ο Αρτώ το θεωρεί πολύ σημαντικό ενώ οι σουρεαλιστές ανώφελη διασκέδαση για τους αστούς. Έτσι η ίδρυση του θεάτρου “Αλφρέ Ζαρρύ” συνέβαλε κι αυτή στην αποπομπή του απ’ την ομάδα τους. Η πρώτη απόπειρα να ιδρυθεί το θέατρο “Αλφρέ Ζαρρύ”, έγινε το 1926. Πρωτεργάτες τού ήταν οι Αρτώ, Βιτράκ και Αρόν. Παραιτήθηκαν όμως αρχικά από την προσπάθεια με αποτέλεσμα ένα μανιφέστο με τον τίτλο “Μανιφέστο ενός θεάτρου που πνίγηκε στη γέννησή του” Οι προσπάθειες ξεκίνησαν πάλι το Φλεβάρη του 1827 και τελικά το θέατρο θα ξεκινήσει τη λειτουργία του, τον Ιούνη του ίδιου χρόνου. Ο Dullin τους παραχωρεί έναν χώρο για πρόβες και στην 1η και 2η του Ιούνη ξεκινούν τις παραστάσεις στο νοικιασμένο Thèâtre de Grenelle. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει ένα έργο απ’ τον καθένα τους.
Έτσι ανεβαίνουν τα έργα:

“Les Mystères de l’amour” (“Τα μυστήρια του έρωτα”) του Ροζέ Βιτράκ

“Ventre brûlé ou la mère folle” (“Η τρελή Μάνα”)του Αντονέν Αρτώ

“Gigogne” του Ρομπέρ Αρόν, που το υπογράφει με το ψευδώνυμο Max Robur

Το θέατρο θα λειτουργεί ως το 1929 και θα ανέβουν τα έργα:

“Ο κλήρος του Μεσημεριού” (η 1η πράξη του έργου) του Πωλ Κλωντέλ, που ανέβηκε χωρίς την άδεια του συγγραφέα, μαζί με το φίλμ “Μάνα” του Μπουντόβκιν, που βασίζεται στο θεατρικό του Γκόρκι, τον Γενάρη του 1828 στην Comédie des Champs-Elysées

“Ονειρόδραμα” του Στρίντμπεργκ, τον Ιούνη του 1828 στο Théâtre de l’Avenue

“Βικτόρ ή τα παιδιά στην εξουσία” του Βιτράκ, τον Δεκέμβρη του 1928 και τον Γενάρη του 1929 στην Comédie des Champs-Elysées

Tο θέατρο της σκληρότητας

Το θέατρο “Αλφρέ Ζαρρύ” έκλεισε για οικονομικούς λόγους και ο Αρτώ ξεκίνησε μια προσπάθεια να ιδρύσει ένα νέο θέατρο, το “Θέατρο της Σκληρότητας” (“Théâtre de la Cruauté”).
Θα τα καταφέρει το 1935, ανεβάζοντας τους “Τσέντσι” (“Les cenci”), απ’ την πεντάπρακτη τραγωδία του Shelley (1819) και το διήγημα του Stendhal (1837).

“les Cenci” τραγωδία σε τέσσερις πράξεις και δέκα σκηνές

Διασκευή – Σκηνοθεσία: Antonin Artaud
Σκηνικά – Κοστούμια: Balthus

Μουσική: Désormières

Διανομή:
Antonin Artaud – Francesco Cenci
Cécile Brusson – Lucretia
Iya Abdy – Beatrice
Julien Bertheau – Giacomo

Η πρεμιέρα δόθηκε τον Μάη του 1935 στo θέατρο Folies Wagram.
Το κείμενο όπως λέει ο Αρτώ έθετε σε αμφισβήτηση “όλες τις παραδοσιακές αξίες της κοινωνίας, της τάξης, της δικαιοσύνης, της θρησκείας, της οικογένειας, του έθνους”.
Η παράσταση κρίθηκε ως αποτυχία από κοινό και κριτικούς κι έμεινε μόνο 17 μέρες στη σκηνή.
Η οικονομική αποτυχία του εγχειρήματος απογοήτευσε πολύ τον Αρτώ, που δε θα ξανασκηνοθετήσει για το θέατρο έκτοτε.
Η παράσταση όμως αυτή έθεσε σ’ εφαρμογή τη θεωρία του Αρτώ για το νέο είδος θεάτρου που οραματιζόταν στα μανιφέστα για το “Θέατρο της Σκληρότητας” (“Le Théâtre de la cruauté”, 1933, 1935), που δημοσιεύτηκαν στην Nouvelle Revue Française (NRF).
Η αρχή είχε γίνει το 1931 όταν στο πλαίσιο της αποικιακής έκθεσης στο Παρίσι παρακολούθησε έναν θίασο απ’ το Μπαλί. Αυτή ήταν η αφορμή ν’ αποκρυσταλλωθεί το αίτημα του Αρτώ για ένα νέο είδος θεάτρου, διαφορετικό απ’ το λογοκρατούμενο Δυτικό θέατρο, που θα δίνει έμφαση στο χορό, τη μουσική, την κίνηση, την τελετουργία. Έτσι γεννιέται η ιδέα του «περί μαγικού θεάτρου», και ζητά το θέατρο να ξεφύγει πια απ’ τη λογοτεχνία και να γυρίσει στις αρχέγονες ρίζες του, τα τελετουργικά δρώμενα.
Στα άρθρα-μανιφέστα που δημοσιεύει, ζητά να βρει το θέατρο τη λειτουργική του δύναμη, υμνεί το αρχέγονο θέατρο και ομολογεί την πίστη του σ’ ένα γυμνό-απογυμνωμένο θέατρο, που θα βασίζεται στην απόλυτη χειρονομία και σε σ’ έναν ηθοποιό – ιερογλυφικό σύμβολο που θα παίρνει κάθε φορά άλλη μορφή, ενώ ο συγγραφέας θα είναι ο πραγματικός συγγραφέας της παράστασης.
Έτσι διαμορφώνεται η θεωρία για το «θέατρο της σκληρότητας», που έχει ως στόχο να βγάλει στην επιφάνεια τα ορμέμφυτα του θεατή.

Όλα αυτά τα κείμενα του Αρτώ συγκεντρώθηκαν στον τόμο “Le Théâtre et son double” και κυκλοφόρησαν το 1938 απ’ τις εκδόσεις Gallimard, στη συλλογή ” Métamorphoses”, σε 400 αριθμημένα αντίτυπα.
Ο τόμος αυτός περιλαμβάνει τα κείμενα απ’ τις ομιλίες του Αρτώ
“Le Théâtre et la peste”
“La Mise en scène et la métaphysique”
Τα άρθρα:
“Sur le théâtre balinais”
“Le Théâtre alchimique”
Τα 2 μανιφέστα για το θέατρο της σκληρότητας και πολλές επιστολές που γράφτηκαν ανάμεσα στο 1932 και το 1937.
“… θ’ αφιερωθώ αποκλειστικά πια στο θέατρο έτσι όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι ένα θέατρο που σε κάθε παράσταση θα δίνει ένα κέρδος σωματικό τόσο σ’ αυτόν που παίζει ένα ρόλο όσο και σ’ αυτόν που βλέπει να παίζεται ένας ρόλος εξάλλου στο θέατρο δεν παίζεις, δρας. Στην πραγματικότητα το θέατρο είναι η γέννηση της δημιουργίας Αυτό θα γίνει.”
Η μοναδική σκηνοθεσία που έκανε μετά τους “Τσέντσι” ήταν όχι πια για το θέατρο, αλλά για το ραδιόφωνο. Το 1947 ηχογράφησε το “Pour en finir avec le jugement de Dieu” (“Για να τελειώνουμε με την υπόθεση του θεού”) ως μια μικρογραφία αυτού που εννοούσε “θεάτρο της σκληρότητας”.
Το κείμενο γράφτηκε μέσα στο άσυλο και κάνει κατά μέτωπο επίθεση -την τελευταία του- στον χριστιανισμό, την ψυχιατρική, τον πόλεμο.
Πιστό στην θεωρία του της σκληρότητας, το “Για να τελειώνουμε με την υπόθεση του θεού” είναι ένα παράφορο έργο, γεμάτο ουρλιαχτά και παράξενους ήχους, σκοτεινή ατμόσφαιρα και άγρια γλώσσα.
Το έργο λογοκρίθηκε την τελεταία στιγμή πριν βγεί στον αέρα και ο Ferdinand Pouey που το είχε αναλάβει, παραιτήθηκε απ’ τον ραδιοφωνικό σταθμό σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Πολλοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες διαμαρτυρήθηκαν και ο Αρτώ κατάφερε να οργανώσει 2 ιδιωτικές παρουσιάσεις του, αλλά έπρεπε να περάσουν 30 χρόνια για ν’ ακουστεί απ’ το ραδιόφωνο.

“Pour en finir avec le jugement de Dieu”
με τους Antonin Artaud, Roger Blin, Paule Thevenin και Maria Casares
Διαβάστε το κείμενο στα αγγλικά εδώ
καθώς και τη μελέτη του Marc Dachy a devil of a snag – the story of a banned broadcast

“Στο σημείο της κατάπτωσης που έχει φτάσει η ευαισθησία μας, είναι σίγουρο πως, πάνω απ’ όλα, έχουμε ανάγκη από ένα θέατρο που να μας ξεκουνήσει νεύρα και καρδιά.”

Σύνδεσμοι

ANTONIN ARTAUD
IN THEORY, PROCESS AND PRAXIS OR,
FOR FUN AND PROPHET
Μια θαυμάσια μελέτη για τον Αρτώ και την επιρροή που άσκησε στο θέατρο απ’ τον Richard Lee Gaffield-Knight

Antonin Artaud
H επίσημη ιστοσελίδα στ’ αγγλικά

Αντονέν Αρτώ – Βικιπαίδεια
Σύντομη βιογραφία και εργογραφία

Antonin Artaud – Biographicon
Εκτεταμένη βιογραφία, αγγλική βιβλιογραφία, ανάλυση της φιλοσοφίας του Αρτώ και του “θεάτρου της Σκληρότητας”

A note on Antonin Artaud
Βιογραφία

The Virtual Reality of Theater
Μελέτη για το “θέατρο της σκληρότητας”, του Samuel Weber

Βακχικόν: “Heliogabale : Ou L’ Anarchiste Couronne” – Antonin Artaud (1934)
Πολύ καλή βιογραφία και βιβλιογραφία στα ελληνικά με αφορμη τον “Ηλιογάβαλο”

Monsieur Artaud, you are raving!
Απ’ το Delhi University & National School of Drama, ένα κείμενο των Andréine & Bernard Bel, για την ψυχική διαταραχή του Αντονέν Αρτώ

Antonin Artaud
Αφιέρωμα στον Αρτώ απ’ την ομάδα Facta Non Verba

ART MINIMAL & CONCEPTUAL ONLY
Antonin Artaud
Ποιήματα, γραπτά και σχέδια του Αρτώ

ΒΙΒΛΙΑ

Στην ελληνική βιβλιογραφία τα βιβλία που μπορούμε να βρούμε για τον Αρτώ:

Το θέατρο και το είδωλό του
Επαναστατικά μηνύματα
Ταξίδι στη χώρα των Ταραχουμάρα
Για να τελειώνουμε με την υπόθεση του Θεού
Η μεγάλη ημέρα και η μεγάλη νύχτα
Το θέατρο και το είδωλό του
Η τέχνη και ο θάνατος
Ο ηλιογάβαλος ή ο εστεμμένος αναρχικός
Αρχιτέκτονες του σύγχρονου θεάτρου
Βαν Γκογκ ο αυτόχειρας της κοινωνίας
Ο καλόγερος (του Λιούις)

 

Πηγή…